مشکلات روانی دوران کودکی یکی از مهم ترین مشکلات کودکان است که والدین باید به آنها توجه داشته باشند. از آن جایی که مشکلات روانی کودکان از همان اوایل زندگی خود را نشان می دهند، عدم تشخیص زود هنگام با امکان مشکلات جدی تحصیلی، اجتماعی و روانشناختی برای کودک همراه است. آگاهی والدین، معلمان، مربیان و اطرافیان کودک از مشکلات روانی کودکی می تواند باعث اقدام مناسب برای درمان شود. این باعث کاهش اثرگذاری منفی مشکلات روانی دوران کودکی بر زندگی کودک می شود.

کودکی و اثرات روانی آن بر بزرگسالی

کودکی دوران مهمی در زندگی است. همه به این مسئله آگاه هستیم که دوران کودکی می تواند اثرات روانی مهمی روی دوران بزرگسالی بگذارد. این تاثیرگذاری روانی زمانی بیشتر خود را نشان می دهد که با مشکلات روانی کودکی روبرو هستیم.

منظور از مشکلات روانی کودکی هر مشکل روانشناختی است که در سطح فکر، احساسات یا رفتار خود را نشان می دهد؛ و باعث ایجاد مشکلات فردی، اجتماعی، تحصیلی، روانشناختی و خانوادگی در کودک می شود.

• سطح فکر: گاهی علامت های مشکلات روانی در نحوه ی کار کردن ذهن کودک خود را نشان می دهد. مثلا کودک در توجه، تمرکز، کنترل رفتار خود، تشخیص شکل و صداها، حافظه ی بلند مدت، حافظه ی کوتاه مدت، هوش و موارد مشابه مشکل دارد. برخی از مشکلات دوران کودکی مرتبط با این علامت ها هستند. مثل بی توجهی-بیش فعالی (ADHD).
• سطح احساسات: گاهی مشکلات روانی کودک در سطح هیجان ها و احساسات است. مثلا کودک اضطراب دارد. از مادر جدا نمی شود. پرخاشگری می کند. از تنهایی و تاریکی می ترسد. غمگین است. بی انگیزه و منزوی است. گریه های بی دلیل دارد. همواره نگران از دست دادن والدین یا خواهر و برادرها است. مثالی از چنین مشکلات روانی کودکی اضطراب جدایی، افسردگی و اضطراب دوران کودکی است.
• سطح رفتار: در حالت سوم، شاهد بروز مشکلات روانی کودک در سطح رفتار هستیم. مثلا کودک بچه های دیگر را می زند. لجبازی و نافرمانی دارد. با بزرگ تر ها و منابع قدرت راه نمی آید. مدام غُر می زند. گاهی حیوانات را آزار می دهند. گاهی حتی برخی از کودکان دزدی می کنند. اموال عمومی را تخریب می کنند. یا مثلا شایعه پراکنی و دیگران را بازی می دهند. اختلال سلوک یا اختلال نافرمانی مقابله ای نمونه ای از چنین رفتارهایی است.

در ادامه به انواع شایع ترین و مهم ترین اختلال های دوران کودکی اشاره می کنیم. مهم است تا به دقت هر کدام از علامت ها و نشانه های روانشناختی مطالعه و به یاد سپرده شود.

این کار برای تشخیص بالینی از سوی افراد غیر متخصص نیست. بلکه صرفا برای آگاهی بخشی و تیز شدن دقت به رفتارهای کودکان است. تا بتوانیم مشکلات روانی کودکی را هر چه سریع تر و زودتر شناسایی و برای درمان اقدام کنیم. دقت کنید که برای اینکه اطمینان یابید که مشکلی جدی وجود دارد، باید به یک کلینیک روانشناسی کودک مراجعه کنید و از متخصصان در این حوزه کمک بگیرید.

بی توجهی-بیش فعالی یا ADHD

مشکلات بی توجهی-بیش فعالی که به آن ADHD هم گفته می شود، یکی از مهم ترین و شایع ترین اختلالات رفتاری در کودکان است که هر سه مورد ذهنی، احساسی و رفتاری را درگیر می کند. قبل از هر چیز باید چند موضوع را حتما یادآوری کرد.

یادآوری های مشکل بی توجهی-بیش فعالی

• بسیاری از افراد به اشتباه کلمه «بیش فعالی» را «پیش فعالی» تلفظ می کنند. تلفظ صحیح «بیش فعالی» است.

• در نظر داشته باشید که طبق راهنمای منتشر شده ی انجمن روانپزشکی آمریکا (APA) در رابطه با بی توجهی-بیش فعالی، این اختلال دارای سه نوع است: 1. نوع صرفا بی توجه 2. نوع صرفا بیش فعال و 3. نوع ترکیبی (بی توجه-بیش فعال).

• علت اصلی مشکلات بی توجهی-بیش فعالی (ADHD) ژنتیک است. این مسئله درباره ی مشکلات تحصیلی و اختلال های ویژه یادگیری نیز درست است.

• احساس گناه مادر یا پدر و سایر افراد در رابطه با مشکلات بی توجهی و بیش فعالی کودک موضوعی بی ربط است. بسیاری از والدین به اشتباه احساس گناه دارند که سبک تربیتی آنها کودک را بی توجهی و بیش فعال کرده است.

• والدین باید بدانند که مشکلات بی توجهی و بیش فعالی درمان پذیر هستند و در صورتی که در زمان مناسب درمان دریافت کنند، کودک می تواند زندگی عادی داشته باشد.

• چه کودکان بی توجه-بیش فعال، چه اختلال یادگیری و چه سایر مشکلات شایع دوران کودکی محدود به ترک تحصیل، اعتیاد، زندان و داشتن آینده ای تاریک نیستند.

• این درمان به موقع، مداوم، متعهدانه و در دوره های مختلف سنی برای کودکان است که می تواند خطرات مشکلات دوران کودکی را به کمترین مقدار خود برساند.

علائم و نشانه های بی توجهی-بیش فعالی ADHD

اختلال بیش فعالی و نقص توجه یک از شایع ترین مشکلات روانی دوران کودکی است که معمولا در سنین پایین خود را نشان می دهد. این اختلال به صورت مستقیم با عملکرد تحصیلی، روابط بین فردی و ارتباط کودک با والدین تداخل می کند.

در صورتی که بتوان برای درمان زود هنگام اقدام کرد، می توان مشکلات آن را تقریبا به کمترین مقدار آن رساند. علامت و نشانه های مشکلات بی توجهی-بیش فعالی از قرار زیر است:

• کودکان بی توجه نمی توانند در تکالیف و کارهایشان توجه و دقت کافی داشته باشند.

• کودکان بی توجه-بیش فعال حواسپرت هستند و زود حواسشان پرت می شود. در زمان انجام تکالیفشان با کوچک ترین محرکی حواسشان پرت می شود.

• معلمان کودکان بی توجه-بیش فعال همواره شکایت دارند که صحبت های بچه های دیگر حواس بچه های بی توجه-بیش فعال را پرت می کند.

• برخی از کودکان بی توجه-بیش فعال جنب و جوش و بیش فعالی زیادی دارند. مدام در حال حرکت هستند. انگار موتوری در درون آنها همیشه فعالیت دارد.

• بیشتر کودکان بی توجه-بیش فعال نمی توانند راحت سر کلاس بنشینند. بدون اجازه بلند می شوند و در کلاس می چرخند.

• کودکان بی توجه-بیش فعال معمولا در بازی ها شلوغ هستند.

• بچه های دیگر و دوستان کودکان بی توجه-بیش فعال معمولا شکایت دارند که آنها نمی توانند صبر کنند. دوست دارند رئیس باشند. کارها را خودشان دست می گیرند.

• برخی کودکان بی توجهی-بیش فعال کارهای خطرناک می کنند. پریدن از روی بلندی، بی توجهی به اطراف در رد شدن از خیابان و موارد مشابه از مثال های این مورد است. خیلی از افراد تصور میکنند که مشکل کودک خود پرخاشگری است و تمایل به استفاده از خدمات مشاوره پرخاشگری کودکان دارند و از یک متخصص در این حوزه کمک میگیرند. اما مهم است که بدانید ممکن است کودک شما تنها بیش فعال باشد.

• والدین کودکان بی توجه-بیش فعال با این مسئله آشنا هستند که کودک بی توجه-بیش فعالشان بین حرفشان بپرد و به صورت کلی صبر و تحمل پایینی دارند.

• کودکان بی توجه-بیش فعال زود خسته می شوند. انتظار، کلافه شان می کند. گذر زمان برای کودکان بیش فعال بسیار کُند است.

• گم کردن وسایل و فراموشکاری در بسیاری از کودکان بی توجه-بیش فعال دیده می شود.

بهترین درمان برای بی توجهی-بیش فعالی ADHD چیست؟

درمان های دارویی، رواندرمانی، بازی درمانی، کار درمانی، تحریک الکتریکی ایمن مغز (tDCS)، نوروفیدبک و توانبخشی شناختی کامپیوتری (CRT) از جمله درمان های کارآمد در کودکان بی توجه-بیش فعال هستند. اگر کودک بی توجه-بیش فعال در مهارت های زبانی مشکل داشت، گفتار درمانی می تواند یک ضرورت در درمان باشد.

 مشکلات تحصیلی و اختلال های ویژه یادگیری یا SLD

مشکلات تحصیلی و اختلال های ویژه یادگیری از مهم ترین و شایع ترین اختلال های دوران کودکی است. طبق آمارها از هر 59 نفر در جهان یک نفر اختلال های ویژه یادگیری دارد. APA همانند ADHD، این اختلال را نیز دارای انواعی می داند.

مهارت های ضعیف در نوشتن، مهارت های ضعیف در خواندن و مهارت های ضعیف در ریاضی سه نوع اصلی از مشکلات تحصیلی و اختلال های ویژه یادگیری کودکان است. این کودکان می توانند ترکیبی از این علامت و نشانه ها را هم داشته باشند.

در فضای آموزش و پرورش ایران، از کودکان با مشکلات تحصیلی و اختلال های ویژه یادگیری با عنوان کودکان دیرآموز یاد می کنند.

علامت و نشانه های مشکلات کودکان اختلال یادگیری

• قبل از هر چیز، باید بدانیم که هوش این کودکان طبیعی است. آنها فقط در چند مهارت مشکل دارند که با تحصیل مرتبط هستند.

• این کودکان در ادای حروف مشکل دارند. نمی توانند راحت حروف را به هم بچسبانند. تشخیص حروف و چسباندن آنها برای ادای کلمه نقص دارد.

• کودکان با مشکلات تحصیلی کلمات را در جمله بریده بریده می خوانند. معمولا نمی توانند ارتباط کلمات را در جمله تشخیص دهند.

• کودکان با مشکلات تحصیلی معمولا به علامت های نوشتاری بی توجه هستند. از همین رو، پشت سر هم می خوانند و توقف نمی کنند.

• کودکان با مشکلات تحصیلی معمولا معنای جمله را متوجه نمی شوند. اگر از آنها معنای متنی را که خوانده اند، بپرسید، به احتمال یاد نتوانند.

• حفظ کردن شکل کلی کلمات نیز از دیگر ویژگی های کودکان با مشکلات تحصیلی است. اگر به آنها بگویید که حروف کلمه ای را که می خوانند، بگویند، نمی توانند حروف را یکی یکی نام ببرند.

• اگر از کودک با اختلال یادگیری بخواهید تا انگشتش را زیر خطوط بگذارد و بخواند، می بینید که انگشتش از کلمه ای که می خواند، عقب تر یا جلو تر است. آنها عادت دارند تا درس ها را حفظ کنند. و این به دلیل تکرار زیاد است.

• از آنجایی که این کودکان در تشخیص حروف، چسباندن آنها و درک شکل کلی یک کلمه مشکل دارند، حدس زدن کلمه ها یک نشانه ی عادی در آن ها است.

• نقطه انداختن، سَرکَش انداختن، دنده نگذاشتن و حرف یا کلمه انداختن از ضعف های کودکان با مشکلات تحصیلی در دیکته و املا است.

• کودکان با مشکلات تحصیلی و اختلال یادگیری دارای دست خط بدی هستند. بزرگ نویسی. کوچک نویسی. برعکس نوشتن کلمه ها و حروف، از ویژگی های دست خط و مهارت های نوشتن کودکان اختلال یادگیری است.

• بسیار پیش می آید که در جمع و تفریق جابجا عمل کنند. بی دقتی هم در نوشتن و خواندن و هم در محاسبات ریاضی امری عادی در این کودکان است.

• کودکان با مشکلات تحصیلی و اختلال یادگیری معمولا در حل مسئله ریاضی مشکلات جدی دارند. تشخیص و درک اینکه مسئله از آنها چه چیزی می خواهد، مختل است.

• بسیار پیش می آید که کودک اختلال یادگیری با توضیح شفاهی مسئله را متوجه شود. اما وقتی خودش می خواند و می خواهد حل کند، به مشکل می خورد.

به یاد داشته باشید که این نشانه ها، علامت های اصلی کودکان با مشکلات تحصیلی و اختلال یادگیری است. امکان وجود سایر مشکلات روانی دوران کودکی مانند بی توجهی-نقص توجه، مشکلات روانی اضطراب و استرس و مشکلات روانی رفتاری در این کودکان وجود دارد.

کارآمدترین درمان‌های مشکلات اختلال یادگیری در کودکان

جلسات روانشناسی مخصوص اختلالات یادگیری، کار درمانی، گفتار  درمانی و توانبخشی شناختی از جمله درمان های مشکلات تحصیلی و اختلالات یادگیری کودکان است. دارو درمانی، تحریک الکتریکی مغز (tDCS) و نوروفیدبک از جمله درمان های پوشش دهنده مشکلات همراه با اختلالات یادگیری هستند که میتواند به درمان این شایع ترین اختلالات کودکان کمک بسیاری کند.

اختلال نافرمانی مقابله ای یا ODD

اختلال نافرمانی مقابله ای یکی دیگر از بیماری های روانی شایع در کودکان است. این اختلال با مشکل جدی در رفتار کودک با دیگران به ویژه والدین و سایر بچه ها در مدرسه و دیگر محیط ها مرتبط است.

والدین و خواهر برادرهای این کودکان معمولا اولین گروهی هستند که به صورت مستقیم با مشکلات رفتاری کودک نافرمان مقابله ای در ارتباط هستند.

علائم و نشانه های مشکل رفتار نافرمانی مقابله ای

• کج خلقی مکرر و مداوم

• دعوای زیاد با بزرگترها

• امتناع از انجام آنچه بزرگترها و منابع قدرت می خواهند.

• همیشه قوانین را زیر سوال می برند و از پیروی از قوانین امتناع می ورزند.

• انجام کارهایی برای آزار یا ناراحتی دیگران از جمله بزرگسالان

• سرزنش دیگران به خاطر رفتارها یا اشتباهات خود کودک

• به راحتی توسط دیگران اذیت می شوند.

• اغلب دارای نگرش عصبانی هستند.

• تند یا ناخوشایند صحبت کردن

• به دنبال انتقام گرفتن یا کینه توز بودن

شدت علامت و نشانه های کودکان نافرمان مقابله ای نیز همانند سایر مشکلات روانی دوران کودکی می تواند روی طیفی از خفیف تا شدید قرار گرفته باشند.

اختلال نافرمانی مقابله ای به گونه ای است که معمولا همراه با اختلال دیگری است. یکی از این اختلالات مشکلات بی توجهی-بیش فعالی است. مشکلات تحصیلی و اختلالات یادگیری نیز از جمله مشکلات همراه هستند. معمولا مشاهده می شود که اختلال نافرمانی مقابله ای با اضطراب و افسردگی دیده می شود که در این صورت باید به سرعت به دنبال دریافت کمک باشید و از خدمات مشاوره افسردگی کودک استفاده کنید تا با بهترین خدمات و استفاده از خدمات و راهنمایی های یک فرد متخصص، مشکلات افسردگی در کودکان را رفع کنید.

روش‌های درمانی نافرمانی مقابله ای یا ODD چیست؟

براساس نظر روانشناسان و روانپزشکان، دارو درمانی و روان درمانی دو مدل درمانی مهم در بهبود کودکان نافرمانی مقابله ای هستند. این درمان ها به ویژه زمانی بهترین تاثیرگذاری را دارند که والدین و فضای خانواده برای تغییر مناسب است. برای اینکه سلامت روانی خانواده نیز سالم باشد و محیط برای رشد کودک مناسب باشد، باید شما نیز به عنوان یک والدین فرزند خود، به یک مرکز مشاوره خانواده مراجعه کنید و از خدمات یک روانشناس حرفه ای برای اینکار بهره مند شوید.

در سال های اخیر نیز شاهد درمان های دیگری مانند نوروفیدبک، تحریک الکتریکی مغز (tDCS) و توانبخشی شناختی بوده ایم. هر چند تحقیقات اثربخشی مثتی روی مشکلات کودکان نافرمان مقابله ای داشته اند، اما نیاز به دارو و روان درمانی را کاهش نداده اند.

اختلال اضطراب جدایی یا SAD

اختلال اضطراب جدایی یا SAD یکی از آشناترین مشکلات دوران کودکی به ویژه برای مادران است.

اختلال اضطراب جدایی به ویژه در سن مدرسه خود را نشان می دهد و یکی از اختلالات دوران کودکی که بسیاری از کودکان به آن مبتلا هستند. زمانی که کودک از مادر جدا نمی شود و در مدرسه تنها نمی ماند.

گاهی شاهد جدا نشدن کودک از مادر در زمان خواب هستیم. در این حالت، کودک به دلیل ترس از تاریکی یا احساس ناایمنی در جدا شدن از مادر و دلایل مشابه، به مادر می چسبد و کنار او می خوابد. در این موارد باید میزان ترس و دلیل این رفتار او را بررسی کنید و در صورتی که علائمی شبیه به فوبیا داشت، به سرعت از خدمات مشاوره فوبیا و ترس از یک کلینیک و مکان معتبر استفاده کنید.

در صورت درمان نشدن اضطراب جدایی امکان آسیب جدی به رفتارهای اجتماعی و تحصیلی کودک وجود دارد.

علامت و نشانه های اختلال اضطراب جدایی

• علامت ها و نشانه ها باید حداقل 4 هفته در کودک باشد.

• پریشانی روانی مکرر و پایدار همزمان با جدایی از مراقب/مادر

• نگرانی دائمی و فراگیر درباره ی از دست دادن مراقب/مادر

• نگرانی دائمی از احتمال آسیب احتمالی به مراقب/مادر. مثلا بیماری، جراحت، بلایا یا مرگ.

• نگرانی مداوم و فراگیر کودک از اینکه اتفاقی ناخوشایند برایش بیفتد. اتفاقی که می تواند باعث جدایی طولانی مدت یا همیشگی از مراقب/مادر می شود.

• بی میلی یا خودداری از بیرون رفتن از خانه به دلیل ترس از جدا شدن

• خودداری از تنها ماندن در خانه یا در محیط های دیگر

• خودداری از تنها خوابیدن مگر اینکه کنار مراقب/مادر باشند.

• کابوس های تکراری درباره جدایی

• وجود مشکلات بدنی مانند دل درد و دندان قروچه در زمان جدایی از مراقب/مادر یا در صورت امکان جدایی از مراقب/مادر.

باید توجه داشته باشید که روان درمانی یا بازی درمانی از مهمترین و ضروری ترین درمان های اختلال اضطراب جدایی هستند. گاهی و در صورت شدید بودن علائم و نشانه ها نیاز به دارو درمانی است. تجویز دارو به تشخیص روانپزشک است.

مشکلات روانی اختلال سلوک یا CD

هر چند شیوع اختلال سلوک از مشکلات روانی کودکی مانند بی توجهی-بیش فعالی (ADHD) یا اختلالات ویژه یادگیری (SLD) کمتر است، اما یکی از مهمترین مشکلات روانی کودکی است.

از آنجایی که علامت و نشانه های اختلال سلوک دارای جنبه های قانونی و بزه کاری اجتماعی است، باید توجه ویژه ای به درمان و کنترل علامت و نشانه ها داشت.

علامت و نشانه های اختلال سلوک و CD

• رفتارهای ترسناک

• قلدری کردن برای بزرگ ترها و سایر بچه ها

• دعواهای فیزیکی

• ظلم به دیگران یا حیوانات

• استفاده از سلاح (مخصوصا چاقو و سلاح های سرد)

• مجبور کردن شخصی به فعالیت جنسی، تجاوز جنسی یا آزار و اذیت (این رفتار بیشتر ویژه ی نوجوانی و بزرگسالی است).

• تخریب عمدی اموال عمومی

• آتش زدن و علاقه به آتش

• مدرسه نرفتن

• گریختن از مدرسه

• مایه دردسر بودن برای دیگران

اختلال سوک یکی از جدی ترین اختلال ها در دوران کودکی است که باید برای مدیریت آن اقدام کرد. درمان اختلال سلوک دارای ابعادی چند گانه است. نکته ی مهم در درمان کودکان با مشکلات روانی اختلال سلوک صبر و حوصله والدین است. چراکه درمان مشکلات روانی کودکان با اختلال سلوک طولانی مدت و نیازمند کار حرفه ای است.

جمع بندی

• مشکلات روانی دوران کودکی از مهم ترین مشکلات روانی هستند که باید در همان اوان کودکی تحت درمان قرار بگیرند.

• عدم درمان مشکلات روانی دوران کودکی می تواند به صورت مستقیم باعث آسیب دیدن کودک از نظر روانی، اجتماعی و شغلی شود. 

• باید توجه داشت که در صورت اقدام به موقع در درمان مشکلات روانی کودکی می توان شرایط زندگی عادی را برای کودکان به ارمغان آورد. درمان اختلالات روانی کودکان به راحتی امکان پذیر است.

• مشکلات بی توجهی-بیش فعالی، مشکلات تحصیلی و اختلالات یادگیری، مشکلات رفتاری کودکی و اختلال نافرمانی مقابله ای، مشکلات اضطرابی و اختلال اضطراب جدایی و مشکلات رفتاری کودکی و اختلال سلوک از جمله شایع ترین و مهمترین مشکلات روانی دوران کودکی هستند.

• دارو درمانی، روان درمانی و مشاوره، کار درمانی، گفتار درمانی، نوروفیدبک، تحریک الکتریکی مغز (tDCS)، توانبخشی شناختی و روش های فرزندپروری سالم برای والدین، از درمان های موجود در بهبود مشکلات روانی کودکان هستند.